Overtoom
Een overtoom is een permanente oversteekplaats die bestaat uit twee hellingen en een trekmechanisme zoals een kaapstander of tredmolen waarmee schepen een landbarrière kunnen passeren. Zij werden aangelegd om geografische, militaire, civieltechnische of economische barrières te overwinnen. Een overtoom heeft aan twee zijden een houten helling, een metalen rails of een groen talud. De trekkracht kan komen van een of meer horizontale windassen of verticale kaapstanders. De trekkracht kon ook komen door overtoomtrekkers die gebruikmaakten van katrollen. [1]
De in 2022-’23 gereconstrueerde overtoom/overhaal bij Vlaardingen.
Zie voor de reconstructie van een grote overtoom het 1e interview in nieuwsbrief #04.
Zie voor de reconstructie van een kleine overtoom het 2e interview in nieuwsbrief #04.
Zie voor de realisatie van een zelfbedieningsovertoom het 3e interview in nieuwsbrief #04.
Toegepast hout bij de reconstructie van de twee historische overtomen
Houttekening/-monster Eik, Denemarken
Houttekening/-monster Azobé
Houttekening/-monster Accoya
Houttekening/-monster Okan
Nederlandse Stichting Erfgoed Kranen (NedSEK)
In de zoektocht naar informatie over historische overtomen kwam ik terecht bij de Nederlandse Stichting Erfgoed Kranen (NedSEK). De website van NedSEK omschrijft haar activiteiten als volgt: De Nederlandsche Stichting voor het Erfgoed van Kranen NedSEK is een non-profit organisatie. Zij zet de activiteiten van het “Kranenprojekt” voort met betrekking tot de inventarisatie van de Nederlandse Kranenbouw en de cultuurhistorische waardestelling van de nog bestaande kranen. Zij zal door middel van de cultureel-historische waardestelling en adviezen het behoud van het Nederlandse kranenerfgoed ondersteunen. Daarnaast zal zij zich ook gaan richten op het maken van publicaties voor deskundigen- en geïnteresseerden in de kranenbouw.
Meer informatie over deze stichting is te vinden op https://www.kranenprojekt.nl/.
NedSEK geeft ook een aantal keren per jaar een nieuwsbrief uit. In 2021 hebben zij een nieuwsbrief uitgegegeven als themanummer OVERTOMEN. Een interessante nieuwsbrief wanneer je wilt verdiepen in het fenomeen overtoom.
Scheepslift, schepenlift en scheepskameel
Naast overtomen zijn er nog een aantal specifieke hijswerktuigen van grote omvang die werden gebruikt in de scheepsvaart, zoals de scheepslift, de schepenlift en de scheepskameel.
Scheepslift
Onder een scheepslift wordt een mechanisch aangedreven constructie verstaan waarmee schepen in een bak water in verticale richting verplaatst worden, hetzij naar een hoger gelegen waterpeil, hetzij naar een lager gelegen waterpeil. Met een scheepslift kan in relatief korte tijd een veel groter hoogteverschil worden overbrugd dan gebruikelijk is met schutsluizen. In Nederland komen scheepsliften niet veel voor. In het buitenland, waar het landschap niet zo vlak is als in Nederland, komen scheepsliften veel vaker voor. daardoor wordt het mogelijk om in heuvelachtig of bergachtig gebied een schip van de ene waterweg over te brengen in een andere waterweg, waarbij het hoogteverschil tussen beide waterwegen aanzienlijk kan zijn.
Een bijzondere scheepslift is die in de nabijheid van Falkirk, een stad in Schotland. Dit is een draaiende scheepslift en wordt het Falkirk-wiel genoemd. Deze scheepslift verbindt twee kanalen met elkaar over een hoogteverschil van 35 meter. Voor de komst van dit Falkirk-wiel werden beide kanalen verbonden met elf sluizen. De vervanging van deze sluizen door een scheepslift, betekent een enorme tijdswinst voor de scheepvaart.
De scheepslift in de nabijheid van Falkirk in Schotland. Een draaiende dubbele scheepslift die een hoogte overbrugd van 35 meter. Bron: Gernot Keller, www.gernot-keller.com. CC BY-SA 2.5.
In Nederland zijn niet veel scheepsliften gebouwd. Wil je een scheepslift in Nederland zien, ga dan naar Broekerhaven bij Bovenkarspel. Deze scheepslift is gebouwd in 1923 en hijst schepen omhoog over een hoogteverschil van 2,5 meter. Dan heb je ook gelijk het verschil in hoogteoverbrugging in Nederland en het buitenland in beeld (zie de 35 meter van het genoemde voorbeeld in Scotland). In 1993 is deze scheepslift gerestaureerd.
Schepenlift
In tegenstelling tot een scheepslift, wordt bij een schepenlift alleen het schip uit het water gelicht met behulp van een platform. Het platform wordt onder water gehouden, waarna het te lichten schip er boven gaat liggen. Daarna wordt met behulp van een hijsinstallatie het platform met schip omhoog gehezen en naar de plek gebracht waar het schip moet worden onderhouden of gerepareerd. Een schepenlift wordt gebruikt op een scheepswerf en is een alternatief hijswerktuig voor een droogdok, een drijvend dok of een helling waarmee een schip uit het water wordt gehaald.
Een oude afbeelding van de scheepslift in de Broekerhaven bij Bovenkarspel. Datering foto onbekend. Bron: Beeldbank historische vereniging Oud Stede Broec, Collectie Cor Mantel, vervaardiger onbekend, recordnr. 02977.
Schroevendok, een speciale vorm van een schepenlift
Zie voor de beschrijving van het schroevendok in de binnenhaven van Dordrecht, nieuwsbrief #05.
Scheepskameel
Een scheepskameel is een drijvend werktuig bestaande uit twee drijvers die aan weerszijden van het schip werden verbonden om het schip iets te lichten, waardoor de diepgang minder werd. Scheepskamelen werden ingezet wanneer schepen te diep in het water lagen ten opzichte van de diepte van de watergang, bijvoorbeeld bij zwaarbeladen koopvaardijschepen of grote oorlogsschepen. Het door middel van scheepskamelen overbruggen van ondiepten, zoals bij Pampus, is hiervan een bekend voorbeeld. De ondiepte heet Pampus en het eiland Pampus is naar deze ondiepte genoemd.
De drijvers van de scheepskameel werden gevuld met water, zodat ze diep in het water kwamen te liggen. Daarna werden de drijvers aan beide zijden van het te lichten schip bevestigd met kabels die onder het schip doorgingen en een balk- en schoorconstructie waarmee het te lichten schip op de dekken van de scheepskameel werd afgeschoord. Als alles aan elkaar was gekoppeld en afgeschoord, werd het water uit de drijvers van de scheepskameel gepompt, net zolang totdat de drijvers voldoende waren leeggepompt. Door de opwaartse kracht van de dan met lucht gevulde drijvers werd het schip gelicht, waarna het over de ondiepte gevaren kon worden.
Ook bij het lichten van de Russische onderzeeër Koersk in 2001 zijn scheepskamelen ingezet. De gelichte onderzeeboot hing onder het bergingsplatform/-schip en werd naar een Russische haven gesleept. Vanwege de diepgang ten opzicht van het dok waar deze in moest, werd de onderzeeër met behulp van (moderne) scheepskamelen zo’n 7 meter gelicht.
Model van een Oost-Indiëvaarder op scheepskamelen, anoniem, 1742. Bron: Rijksmuseum Amsterdam, objectnr. NG-MC-502. Publiek Domein.
Scheepskameel van Abraham Lincoln
Zie voor de beschrijving van de scheepskameel van de Amerikaanse president Abraham Lincoln, nieuwsbrief #05.
Meer weten?
Wil je meer weten over het fenomeen scheepskamelen, bijvoorbeeld wanneer en door wie deze werd uitgevonden, de ontwikkeling nadat het eerste prototype werd gebouwd en de reden dat ze niet langer nodig waren, zie dan het boek: Scheepskamelen & Waterschepen – ‘Eene ellendige talmerij, doch lofflijk middel’ van: Graddy Boven & Ab Hoving. Uitgeversmaatschappij Walburg Pers, Zutphen (2009).
Een ander boek dat gaat over allerlei uitvindingen, die veelal te maken hebben met historische werktuigen en machines, is het boek: Uitvinders in Nederland – Vier eeuwen octrooien. Uitgegeven door Quest i.s.m. Nationaal Archief (2009). Ook hierin komt de scheepskameel voor.
Voetnoten
[1] Citaatfragment uit: Nieuwsbrief OVERTOMEN, uitgegeven door NedSEK (januari 2021).
