Fabrieksschoorstenen zijn er in allerlei soorten en maten met een grote verscheidenheid aan vormgeving, materiaalgebruik, afmetingen en versieringen. Zie hiervoor bijvoorbeeld:
- Barnard, A.J., Fabrieksschoorstenen in Nederland. Uitgave Stichting Fabrieksschoorstenen (STIF), Zwolle (2017).
- Vlaams-Nederlands tijdschrift voor industriecultuur. 32ste jaargang, nummer 2. Themanummer Fabrieksschoorstenen in Vlaanderen en Nederland (2022).
- Vlaams-Nederlands tijdschrift voor industriecultuur. 32ste jaargang, nummer 3. Themanummer Fabrieksschoorstenen in Europa (2022).
Niet altijd fungeren fabrieksschoorstenen als afvoer voor rookgassen. Het kwam ook voor dat fabrieksschoorstenen werden gebouwd voor de afvoer van gassen en kwalijke dampen om de leef- en werkomstandigheden in de fabrieken gezonder te maken. Dan fungeerde zo’n fabrieksschoorsteen als ventilatiepijp. Een voorbeeld daarvan is de ventilatiepijp als fabrieksschoorsteen bij het ENKA-fabriekscomplex in Ede.
Fragment van een oude luchtfoto van het ENKA-fabriekscomplex te Ede. Op de foto is de schoorsteen te zien die via een omvangrijk kanalensysteem het vrijkomende spingas afvoerde voor ventilatie van de werkplaatsen. De luchtfoto van het fabriekscomplex hangt momenteel (2022) in één van de beide trappenhuizen van het her bestemde kantinegebouw van de ENKA-fabriek.
De ENKA was een fabriek die in 1922 gebouwd werd en waar tot 2002 kunstzijde en andere viscose producten werden gemaakt. De naam kunstzijde wordt nu niet meer gebruikt. De producten gemaakt van viscose draad heten tegenwoordig rayon of kortweg viscose. Viscose wordt door chemische processen van een natuurlijk materiaal gemaakt. Het is daarom een half-synthetische kunststof. In de spinnerij werd eerst van vloeibare viscose een draad gesponnen. Het was vroeger geen pretje om in de spinnerij te werken. Bij het spinproces kwam namelijk het zure spingas vrij. De mensen kregen veel last van hun ogen door dit spingas. Als je er lang had gewerkt kreeg je spinogen en kon je een paar dagen bijna geen licht verdragen. Om die reden werd in 1927 een afzuigschoorsteen gebouwd. Het spingas uit de spinnerij werd met buizen naar deze schoorsteen geleid en hoog de lucht in gestuwd.
De ENKA-fabriek is voor het grootste deel gesloopt om plaats te maken voor woningbouw. Enkele gebouwen, waaronder twee schoorstenen, zijn behouden gebleven. De afzuigschoorsteen staat nu (2022) als een solitair object midden in de nieuwe woonwijk.
