Interview (2) over de reconstructie van een historische overtoom [1]
Het interview is gehouden met Domien Akkermans van Restauratie Werkplaats Schiedam te Schiedam.
- Wat doe je in je dagelijks werk? Wil je daar iets over vertellen?
In het dagelijks leven ben ik bedrijfsleider van Stichting Restauratie Werkplaats Schiedam. We zijn een aannemersbedrijf, gespecialiseerd in de bouw, restauratie en het onderhoud van traditionele molens en monumentale gebouwen. Het bedrijf is in 1989 opgericht naar aanleiding van de herbouw van molen De Palmboom in Schiedam. Vele reconstructies en restauraties zijn inmiddels de revue gepasseerd en inmiddels is onze werkkring uitgegroeid tot ver buiten Schiedam. Ons doel is om de kennis over de instandhouding van molens en traditioneel timmerwerk over te dragen aan volgende generaties. De stichtingsvorm heeft hierin een belangrijke meerwaarde.
- Dit interview gaat over de reconstructie van een historische overtoom. Kun je in enkele zinnen voor een leek uitleggen wat een overtoom is en waarvoor die in het verleden werd gebruikt?
Een overtoom of windas is een installatie om vaartuigen over een waterkering te trekken. Afhankelijk van de grootte van het gemiddelde vaartuig dat de waterkering wilde passeren, kon een windas op handkracht door één of meerdere mensen worden bediend, of met behulp van het volledige lichaamsgewicht door middel van tredraderen.
- Kun je iets vertellen over de aanleiding om een historische overtoom te reconstrueren?
In het Midden-Delflandgebied waren in het verleden meerdere windassen aanwezig. Daaraan dankt ook het buurtschap Windas bij Schiedam zijn oorsprong. In het gebied zijn sinds het einde van de 19e eeuw geen windassen meer aanwezig. Stichting Midden-Delfsland is Mensenwerk heeft het initiatief genomen om een reconstructie van een windas te realiseren op een historische plaats. Hiermee keert een uniek landschapselement terug in het gebied.
- De overtoom die je reconstrueert, waar heeft die in het verleden gestaan?
In principe is de windas een reconstructie van de oorspronkelijke versie die ter plaatse aanwezig was. Bij gebrek aan gegevens van de oorspronkelijke windas is een versie ontworpen die gebaseerd is op andere windassen in Zuid-Holland waar fotografisch materiaal van bekend was.
Overzichtsfoto van de gereconstrueerde overtoom. Foto: Restauratie Werkplaats Schiedam.
- Kun je aangeven of een overtoom in het verleden een zeldzaam voorkomend fenomeen was, of kwamen deze veel voor. Kun je iets zeggen over historische aantallen?
Windassen waren een veel voorkomende constructie in gebieden waar sprake was van zgn. vaarpolders: polders waar het transport van gewassen en dieren via vaartuigen plaatsvond i.p.v. via wegen. Dit zijn voornamelijk de waterrijke veenpolders. In het gebied van Midden-Delfland kwamen ca. 56 windassen voor, waarvan de oudste vermelding dateert uit 1504. In 1884 verdween de laatste windas uit het gebied.
- Wat is het doel om een historische overtoom te reconstrueren?
Naar aanleiding van het inventarisatierapport ‘Molens, gemalen en andere waterstaatkundige elementen in Midden-Delfland’ werd door Jacques Moerman voor het eerst geschreven over de wenselijkheid van het terug brengen van een dergelijk waterstaatkundig object in het gebied. De Historische Vereniging Oud-Schipluiden en de Stichting Midden-Delfland is Mensenwerk hebben het idee in 2018 verder uitgewerkt voor de Erfgoedtafel Trekvaarten van de provincie Zuid-Holland. Op het initiatief werd enthousiast gereageerd. De keuze van de locatie viel op de Zonnehoeve aan de Vlaardingse Vaart in Vlaardingen, waar eertijds een windas had gestaan aan het einde van het water de Zweth. Daarmee zou een bijzonder (functionerend) landschaps-element terugkeren in het landschap
- Waarom ben jij bij dit project betrokken?
Vanuit onze expertise in traditionele hout- en molenbouw en onze binding met de regio zijn wij door de opdrachtgever gevraagd de replica te vervaardigen. Daarnaast hadden wij al eerder voor een van de initiatiefnemers werkzaamheden verricht.
Tekening van een overtoom (windas) zoals die in Midden-Delfland voorkwam. Bron: Regionaal Archief Dordrecht, collectie Dordracum Illustratum, vervaardiger J. van Lexmond. Inv.nr. 551_36102.
- Wat was er voor onderzoek nodig om een goede reconstructie te realiseren van zo’n historische overtoom?
Om tot een goed werkende windas te komen die past in de regio zijn zeer veel afbeeldingen, tekeningen en schetsen van windassen bestudeerd. Daardoor konden we een ontwerp realiseren dat past bij de windassen die in het verleden in Zuid-Holland voorkwamen. De constructie is volledig traditioneel, met getoogde verbindingen, gesmede spijkers (nagels), handgesmeed ijzerwerk en een passende kleurstelling
- Heb je elders in Nederland of Europa nog bestaande historische overtomen bezocht, en zo ja, welke en wat heb je daar van kunnen leren?
In Nederland zijn nog maar weinig windassen aanwezig (bij mijn weten 4), die allen van een eenvoudiger bouw zijn dan degene die wij hebben gereconstrueerd. We hebben daarom uitsluitend gebruik gemaakt van fotografisch materiaal, tekeningen en schilderijen. Daar konden we gelukkig veel details uit herleiden, zoals de verdeling van de spaken van de raderen, hoe schepen werden aangepikt en hoe en op welke wijze er terugloopbeveiligingen waren voorzien. Dat alles heeft geresulteerd in een prettig werkende windas zonder kinderziekten.
- Hoe functioneerde zo’n historische overtoom?
Een windas verplaatst vaartuigen over een waterkering met aan weerszijden verschillende waterpeilen. Je kunt het zien als de eenvoudige vorm van schutten, maar dan zonder sluis. De windas werd veelal door de schipper zelf bediend. Hij kon bij de windas aanmeren en haakte het touw van de windas met een haak vast aan de achterzijde van zijn vaartuig. Een los touwtje, aangebracht aan het hoofdtouw, is aan de voorzijde van het vaartuig vastgezet. Deze zorgt ervoor dat het vaartuig gecentreerd blijft op de rollenbaan. Door aan de raderen te draaien wordt het hoofdtouw opgewonden rond een as (de eigenlijke windas) en trekt men het vaartuig de waterkering op. Een pal met palwiel zorgt ervoor dat het vaartuig niet terug naar beneden kan zakken als men de raderen los laat. Deze pal kan tweezijdig werken, zodat transport in beide richtingen mogelijk is. Als de achterzijde van het schip onder de as van de windas is aangekomen kan het kleine hulptouw worden losgemaakt en kan het scheepje door de zwaartekracht in het water worden gerold over de rollenbaan aan de hoge zijde.
- Waar spreek je over bij een historische overtoom? Gaat het om een installatie of om een werktuig? Kun je dat toelichten?
Een windas is een installatie voor incidenteel en tijdelijk gebruik. Om die reden kan het meer als een installatie worden gezien dan als een werktuig. Een werktuig kenmerkt zich door intensief gebruik gedurende een langere tijd.
- Wordt de reconstructie geheel volgens oude traditionele technieken en historisch gereedschap gemaakt, of worden er ook moderne gereedschappen en verbindingstechnieken ingezet? Als dat laatste het geval is, kun je uitleggen waar de grens ligt?
Voor de reconstructie is gebruik gemaakt van een mix aan historisch handgereedschap en modern gereedschap. Dit is met name om de arbeidsduur te verkorten en het werkcomfort te verbeteren. De verbindingstechnieken zijn volledig conform origineel, dat wil zeggen: getoogde pen-en-gat verbindingen, gesmede spijkers en handgesmeed ijzerwerk. Voor de montage van de rollenbaan is de concessie gedaan om moderner bevestigingsmateriaal te gebruiken, mede ten behoeve van eenvoudige demontage en de funderingsconstructie. Ook het smeedwerk is uitgevoerd in RVS i.v.m. de duurzaamheid.
- Op LinkedIn zag ik een bericht over de gereconstrueerde overtoom voorbij komen en las in dat bericht dat er verschillende houtsoorten zijn toegepast bij de reconstructie, namelijk: Azobé, Okan en Accoya. Voor welke toepassingen zijn de drie houtsoorten gebruikt?
De houtsoort Azobé is gebruikt voor de hoofdconstructie van de bok, windas, en beschoeiing. De rollen in de rollenbaan zijn vervaardigd uit Okan en de raderen uit Accoya.
Windas met handraderen. Foto: Restauratie Werkplaats Schiedam.
- Waarom Azobé, Okan en Accoya en geen Eiken? Eiken is toch de historische houtsoort waarmee zulke overtomen werden gebouwd?
Windassen werden traditioneel uit eiken en grenen vervaardigd. De duurzaamheid van (onbehandeld) eikenhout is echter niet erg lang. Daarnaast zijn de beschikbare middelen voor onderhoud niet vergelijkbaar met vroeger, wat ons dwingt uit te kijken naar houtsoorten met een bewezen lange duurzaamheid. Voor de reconstructie is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van hergebruikt hout, bijvoorbeeld van molen De Ster in Rotterdam-Kralingen.
- Waren er nog dilemma’s in keuzes om te komen tot een reconstructie? En zo ja, kun je daar iets over zeggen?
De windas is gelegen op een waterkering van de Vlaardingsevaart. Bouwen op- of aan een waterkering is ongewenst. Om de replica te kunnen realiseren is een aparte fundering ontworpen die niet verankerd is in het dijklichaam. In plaats van paalverankering is de windas oppervlakkig gefundeerd op afschuiving en staat deze aan beide zijden gestut in de teen van de sloot d.m.v. zware houten damwandpalen. Omdat er geen zware vaartuigen worden verplaatst voldoet deze manier van funderen. Hier ging een uitgebreide procedure aan vooraf met het Hoogheem-raadschap van Delfland
- Zijn er nog meer zaken die je wilt vertellen over deze bijzondere opdracht?
We hopen met deze reconstructie een uniek exemplaar van een windas te hebben teruggebracht in het Nederlandse cultuurlandschap en in het bijzonder het Midden-Delflandgebied waar de windas eens een veel voorkomend landschapselement was.
[1] Dit interview heeft gestaan in nieuwsbrief #04, d. 24-04-2023.
