Zelfbedieningsovertoom

Interview (3) over de realisatie van een moderne Zelfbedieningsovertoom [1]

Het interview is gehouden met Reinier Steensma, directeur-eigenaar van Waterrecreatie Advies BV te Lelystad.

1. 1. Wat doe je in je dagelijks werk? Wil je daar iets over vertellen?

Ik ben directeur eigenaar van Waterrecreatie Advies. Wij adviseren overheden, bedrijven en investeerders in Nederland en het buitenland. Ons werk bestaat uit het verrichten van onderzoek naar trends en ontwikkelingen in de watersport en het adviseren over de aanleg van jachthavens. Daarnaast leveren wij een bijdrage in de ontwikkeling van vaarroutes op basis van verschillende soorten boten ten behoeve van het BRTN 2020-2025 (Basisvisie Recreatietourvaart Nederland) voor nationale normen voor vaarroutes. We richten ons nu op vaarroutes voor kleine boten, de zogenaamde sloepenroutes. Vroeger ging het vooral om toervaart, de laatste decennia verschuift de markt en neemt het aantal dagtochten met een sloep sterk toe. Er worden ook meer huizen aan het water gebouwd, bij of in de buurt van bevaarbaar water. Deze trend volgen we dus om overheden en bedrijven te kunnen adviseren om sloepvaart mogelijk te maken.

1. 2. Dit interview gaat over het realiseren van een moderne zelfbedieningsovertoom. Kun je in enkele zinnen voor een leek uitleggen wat een overtoom is en waarvoor die wordt gebruikt?

Een overtoom is een apparaat waarmee je sloepen over een dijk kunt trekken. Bij peilverschil is er dan geen sluis door de dijk nodig, maar vindt het transport over de dijk plaats. Eerst waren er overtomen en daarna kwamen de sluizen. Sluizen maakten transport van grotere boten mogelijk. Daardoor zijn overtomen buiten gebruik geraakt.

1. 3. Kun je iets vertellen over de aanleiding om de zelfbedieningsovertoom te realiseren?

Een overtoom is voor kleinere vaarroutes goedkoper dan de aanleg van een sluis. Het is dan een goed economisch alternatief. Het gaat dan om een relatief lichte boot op een kleinere vaarweg. Een zelfbedieningsovertoom heeft een belangrijk verschil met de scheepslift. Bij een scheepslift is een waterbak nodig en een hijsinstallatie, wat een groot gewicht betekent. Onze dijken zijn hiervoor niet zo geschikt. Het gewicht van een zelfbedieningsovertoom is beduidend lager, omdat de bak met water ontbreekt. In tegenstelling tot een zelfbedieningsovertoom, waar het gewicht van de installatie beduidend lager is.

1. 4. Waarom ben jij bij dit project betrokken?

Omdat wij in Enkhuizen bezig waren met de havenvisie, kwam de vraag naar ons toe of het mogelijk zou zijn dat de sloepen die in de binnenhaven lagen toegang konden krijgen tot de binnenwateren achter de dijk en de kleine boten aan de andere kant van de dijk toegang konden krijgen tot de haven. We moesten dus iets bedenken om met bootjes van binnen naar buiten te kunnen en vice versa. Toen is in 2015 het idee bedacht van een zelfbedieningsovertoom met een dwarshelling met de sloep in een scharnierende wieg, zodat de boot horizontaal blijft liggen wanneer deze dwars over de kruin van de dijk wordt getrokken. De vraag was vervolgens ´waar toe te passen in Nederland? Is het zinvol? En hoeveel kost het?’. Toen zijn vier partijen (Waterrecreatie Advies BV, H. de Vos Elektrotechniek Mijdrecht BV, Dutch Boatlifting BV en BWO BV) bij elkaar gaat zitten om het idee verder uit te werken en uit te vinden of het functioneert en wat de kosten daarvan zijn.

De scharnierende wieg waarmee boten dwars over de dijk worden getrokken. Bron: Derko van der Molen van BWO BV.

1. 5. De zelfbedieningsovertoom die is gerealiseerd, waar staat deze? En heeft er op deze plaats in het verleden een overtoom gestaan?

In 2016 is vervolgens onderzoek gedaan in Noord-Holland naar mogelijke locaties voor zo’n zelfbedieningsovertoom. Men was daar met een dijkversterkingsoperatie bezig, waardoor het te lang duurde om iets te ontwikkelen met een zelfbedieningsovertoom. Toen zijn we naar Bunschoten gegaan. Bunschoten moest wat, omdat zij de bewoners van Vathorst een ontsluiting via het water had beloofd. Het werd een ontsluiting over de dijk met een zelfbedieningsovertoom en niet door de dijk met een sluiscomplex.

Het betrof een dijk van Waterschap Vallei en Veluwe. Waternet was er bij betrokken, de gemeente Amersfoort en de projectontwikkelaar. Samen was er voldoende lef en vertrouwen om het plan voor een zelfbedieningsovertoom verder uit te werken.

Het is geen historische plek van een overtoom.

1. 6. Is er voor dit doel onderzoek gedaan naar de werking van een historische overtoom? Zijn er elders in Nederland of Europa nog bestaande historische overtomen bezocht, en zo ja, welke en wat heb je daar van kunnen leren?

Ja, Oost-Duitsland, Polen, Engeland, Scotland, België en Frankrijk. Er zijn verschillende typen bekeken. Bij de bezochte overtomen betrof het scheepsliften met de boot in een bak water. In Bunschoten betreft het dus een uniek project. Het is de eerste zelfbedieningsovertoom met dwarshelling en scharnierende wieg.

1. 7. Hoe functioneert de zelfbedieningsovertoom?

Voor de bediening heb je een token nodig. Aanmelding geschiedt bij de meldsteiger. De  bewoners van Vathorst en Bunschoten kunnen er gratis gebruik van maken. De overtoom komt naar je toe, de slagboom gaat open en dan kan je in de wieg varen. In de wieg bevindt zich een bedieningskastje waarmee je de overtoom verder activeert. Bij het passeren van het fietspad op de kruin van de dijk gaan er slagbomen dicht en open.

Op de homepagina van www.zelfbedieningsovertoom.nl is een animatiefilmpje te zien van de werking van de zelfbedieningsovertoom. Daarnaast zijn op de nieuwspagina van de genoemde website allerlei foto’s te zien over het verloop van de bouw.

1. 8. Tot wat voor gewicht en/of grootte kunnen boten met de zelfbedieningsovertoom overgezet worden? En hoe is deze max. last en/of lengte bepaald?

Het vertrekpunt is de breedte van de sloot, de diepte van de route en de doorvaarhoogte van eventuele bruggen. Het gaat hier niet om motorboten of zeiljachten, maar om sloepen. Er is onderzoek gedaan bij alle leveranciers van sloepen. Het ging om een bestand van 1000 sloepen die te koop zijn (geweest). Van 550 waren de lengte, de breedte, de diepgang en het gewicht bekend. Op basis daarvan is bepaald wat er in de route vaart of kan varen. Een diepgang van hooguit 70cm. Deze sloepen hebben, incl. bemanning, een maximaal gewicht van 2 ton en een lengte tot 7,5 meter. Met de zelfbedieningsovertoom zou tot een gewicht van 3 ton en een lengte van 8 meter gegaan kunnen worden, maar dat was hier niet nodig. Er is dus ergens een knip gemaakt op basis van onderzoek.

1. 9. Waar spreek je over bij een moderne zelfbedieningsovertoom? Gaat het om een installatie of om een werktuig? Kun je dat toelichten?

De zelfbedieningsovertoom is een complex geheel en moet voldoen aan de machinerichtlijn en is een installatie. Het is geen hijsinstallatie, wel een kraanboek, vanwege toepassing van een lier met kabel en de installatie is CE gekeurd.

Luchtfoto van de plek waar de zelfbedieningsovertoom is gerealiseerd. Foto: Quadraat Projectmanagement te Veenendaal.

1. 10. Waren er nog dilemma’s in keuzes om te komen tot een zelfbedieningsovertoom? En zo ja, kun je daar iets over zeggen?

Het grote dilemma bij een kleine route voor sloepen zijn de financiën. Bij kleine routes kan een sluis niet uit. Een financieel aantrekkelijk alternatief is dan een zelfbedieningsovertoom.

1. 11. Zijn er richtlijnen of eisen die aan zo’n zelfbedieningsovertoom worden gesteld (bv. veiligheid), of moest alles (proefondervindelijk) worden vastgesteld.

Er moet een RI&E worden gemaakt om te bepalen waar een zelfbedieningsovertoom aan moet voldoen qua veiligheid. Het proces is gebaseerd op veiligheid bij zelfbedieningsbruggen en sluizen. Er komt veel elektronica bij kijken en het moet voldoen aan de machinerichtlijn. Er is eerst een half jaar proefgedraaid om de kinderziektes eruit te halen. Het is een installatie en er gaan mensen mee, er zijn dus hoge veiligheidseisen. Als er iets gebeurd tussen de slagbomen op de kruin van de dijk, dan moet de overtoom stoppen. Ook is er een noodstop in de wieg. De zelfbedienings-overtoom is te gebruikten tussen 1 april en 1 november. Buiten deze periode staat de zelfbedieningsovertoom in winterstalling, dat wil zeggen, er wordt een huisje over de overtoom gemaakt om deze tegen weersinvloeden te beschermen.

1. 12. Zijn er nog meer zaken die je wilt vertellen over deze bijzondere opdracht?

Ja, over de regelgeving. In Nederland is er veel veen in het landschap. Er moest eerst een grondverbetering worden toegepast door een tijdelijke last met zand op de dijk. Ook met de zelfbedieningsovertoom moet de dijk stabiel blijven. Er worden in Nederland zware eisen gesteld aan dijken.

De plek van de zelfbedieningsovertoom grenst aan natura 2000 gebied. Er moest een toets en een Aerius-berekening worden gemaakt. Het gaat om een route voor elektrisch aangedreven boten of boten op handkracht. De uitstoot is nul, echter tijdens de aanleg komt wel stikstof vrij.

We hadden te maken met twee bestemmingsplannen, buitendijks en binnendijks.

We hadden te maken met het Waterschap en Rijkswaterstaat. De vaarroute vanaf Vathorst, ‘De Laakzone’, loopt door de provincies Gelderland en Utrecht. Daarnaast hadden we ook te maken met twee gemeenten. We zijn 3 jaar bezig geweest met het uitvoeren van de voorbelasting, de vergunningen en het proefdraaien, maar het resultaat mag er zijn.

We hebben al veel vragen gehad om elders ook zelfbedieningsovertomen in te zetten voor het herstel van oude vaarroutes voor gebruik door sloepen of vragen over de aanleg van nieuwe routes zodat boten aan bevaarbaar water komen te liggen. De woningen die aan bevaarbaar water komen te liggen gaan daardoor flink in waarde omhoog.

[1] Dit interview heeft gestaan in nieuwsbrief #04,  d. 24-04-2023.