Interview reconstructie van een historische overtoom [1]
Het interview is gehouden met Remco Jonker van R. Jonker restauratie & molenonderhoud B.V. te Westzaan.
- Wat doe je in je dagelijks werk? Wil je daar iets over vertellen?
In het dagelijkse werk doen we veel onderhoud aan monumenten. De laatste tijd voornamelijk alleen molens, van kleine restauratie tot het nieuw bouwen van molens.
- Dit interview gaat over de reconstructie van een historische overtoom. Kun je in enkele zinnen voor een leek uitleggen wat een overtoom is en waarvoor die in het verleden werd gebruikt?
Een overtoom had als functie kleinere scheepjes of pramen over een dijk te schutten in plaats van een gehele sluisconstructie te hoeven toepassen. Zo werd het (in die tijd) makkelijk om op diverse punten van vaarwater te veranderen.
Een oude afbeelding van het Bangerter Rad waar dit interview over gaat. Datering foto ca. 1900. Bron: Beeldbank historische vereniging Oud Stede Broec, Collectie Westfries Archief, vervaardiger onbekend, recordnr. 04377.
- Kun je iets vertellen over de aanleiding om een historische overtoom te reconstrueren?
Er is destijds een replica gemaakt als een soort kunstwerk in Blokker, wat het Bangerter Rad moet voorstellen. Toch was er een wens vanuit de stichting voor Cultuur Historische Route Blokker om het rad als replica 1:1 terug te plaatsen en ook waar het rad gestaan heeft. Helaas is dat door vernieuwing en wegen onmogelijk, maar wordt het rad nu iets terug over de sloot gezet welke hij vroeger diende.
- De overtoom die je reconstrueert, waar heeft die in het verleden gestaan?
Het rad diende de overgang van Drechterland naar Blokker, op het Wijzendijkje. Vlakbij molen De Krijgsman in Oosterblokker.
- Wat is het doel om een historische overtoom te reconstrueren?
Het doel is ooit ontstaan omdat er van deze overhaal heel veel afbeeldingen in het archief aanwezig zijn en er geen overtoom meer bestaat van dit type. Het bijzondere aan deze is dat er twee raderen aan zitten waar je fysiek in moest lopen als een soort hamsterrad.
- Waarom ben jij bij dit project betrokken? Je kennisdomein ligt toch bij molens? Is er een relatie tussen een molen en een historische overtoom?
Ik ben in 2016 al betrokken geraakt bij deze reconstructie met het meewerken aan een haalbaarheidsonderzoek waarbij de gemeente de organiserende partij was. Omdat de raderen en de houtconstructie veelal op molenonderdelen lijken en ook de kennis over historische houtconstructies bij ons niet onbekend is, zijn we hierbij betrokken geraakt.
- Wat was er voor onderzoek nodig om een goede reconstructie te realiseren van zo’n historische overtoom?
We hebben in het begin behoorlijk moeten puzzelen en schetsen hoe sommige onderdelen op elkaar aansluiten. Dit hebben we gedaan door met contrast te spelen bij oude foto’s. Op die manier konden we een aantal dingen goed zien, bijvoorbeeld hoe de bok (waar de liggende as in ligt) in elkaar zat. Samen met een oudbouw-architect die veel molenervaring heeft, hebben we dat in kaart gebracht en er werktekeningen van kunnen maken. Ook hebben we een schaalmodel 1:20 gemaakt om de verhoudingen te zoeken.
- Heb je elders in Nederland of Europa nog bestaande historische overtomen bezocht, en zo ja, welke en wat heb je daar van kunnen leren?
Er zijn inderdaad wel een paar voorbeelden te vinden en er is toevallig laatst ook elders een replica van een handmodel gemaakt. Ook zijn er diverse afbeeldingen van andere modellen gevonden waardoor je kan vergelijken en de functie per regio er van kan afkijken.
- Hoe functioneerde zo’n historische overtoom?
Het is in principe een heel makkelijk concept door een liggende as een touw te laten opwinden, dat je zo de boot door een overbrenging een dijkje optrekt. Zodra de boot het hoogste punt bereikt had (vaak van onder de hoofdas), kan de boot door middel van ronde stammetjes weer te water rollen.
Werktekening van het te maken Bangerter Rad. Bron: Oudbouw-Bureau De Os en beschikbaar gesteld door R. Jonker restauratie & molenonderhoud BV.
- Waar spreek je over bij een historische overtoom? Gaat het om een installatie of om een werktuig? Kun je dat toelichten?
Het is in die tijd ontworpen en gemaakt als werktuig. Er zitten draaiende delen aan om daadwerkelijk een kracht over te brengen.
- Wordt de reconstructie geheel volgens oude traditionele technieken en historisch gereedschap gemaakt, of worden er ook moderne gereedschappen en verbindingstechnieken ingezet? Als dat laatste het geval is, kun je uitleggen waar de grens ligt.
We proberen zoveel mogelijk de oude benadering uit te werken. Het rad wordt geheel van eiken gemaakt. Dit wordt wel geteerd, zoals we denken wat gebruikelijk was voor buitenstaande objecten zoals molens etc. Voor het maken van de verbindingen zullen we wel veelal elektrisch gereedschap gebruiken, dat vanuit het oogpunt dat het rad ook nog betaalbaar moet blijven. Afwerken en het maken van de pennen voor de pen- en gatverbindingen doen we nog wel met grote beitels en schaven.
- Welke houtsoorten zijn met de reconstructie toegepast?
Het gehele rad wordt uitgevoerd in Deens Eiken van mooie kwaliteit.
- Waren er nog dilemma’s in keuzes om te komen tot een reconstructie? En zo ja, kun je daar iets over zeggen?
Niet zozeer dilemma’s, maar wel vanuit praktische overwegingen waar en hoe het rad geplaatst zou worden. Wat voor type fundering en over de sloot of er iets boven bouwen. Dat laatste zou geheel uit verhouding raken, omdat de breedte al ruim 6 meter is en het rad waarschijnlijk 3 à 3,5 meter breed was. Er is nu voor gekozen om het rad boven de sloot te plaatsen met een dek erom heen, zodat er mensen kunnen kijken.
Schaalmodel 1:20 van de te reconstrueren overtoom. Het schaalmodel was bedoeld voor het zoeken naar de juiste verhoudingen. Let op de verhouding tussen de raderen en de poppetjes. De diameter van de kruisarmen van de raderen zijn maar liefts 4,73 meter. Foto: Remco Jonker.
- Wanneer moet de reconstructie van de overtoom gereed zijn en kunnen we die ergens gaan bezichtigen?
Momenteel zijn we begonnen met het maken van de eerste onderdelen en de verwachting is dat we voor de bouwvak van dit jaar (2023) het rad kunnen plaatsen, maar dat is afhankelijk van de fundering. Het hout is begin vorig jaar al gezaagd en al het smeedwerk is al gemaakt en ligt klaar.
- Zijn er nog meer zaken die je wilt vertellen over deze bijzondere opdracht?
Wij vinden het eigenlijk een mooi project. Dat daar nog aandacht voor is en wij zulke mooie opdrachten nog mogen maken. Het geheel zal een uniek object zijn met een schuin oog naar het verleden van het gereconstrueerde oude rad naast de molen in Oosterblokker.
[1] Dit interview heeft gestaan in nieuwsbrief #04, d. 24-04-2023.
